 |
کد خبر:٤١٠٨٠٥بازدید:968تاریخ درج:يکشنبه ١ دی ١٣٩٨ رجال العلامة الحليمنابع حدیثی
|
||||
|
كتاب حاضر بنا به گفته مؤلف«خلاصة الأقوال في معرفة أحوال الرجال» نام دارد.
مولف
علامه حلى، جمال الدين، حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلى( 648- 726 هجرى).
اهميت موضوع
يكى از مهمترين علوم اسلامى كه به عنوان كليدى در دستيابى به تمام شاخههاى علوم اسلامى، روايى اهميت ويژهاى نزد علماى دين داشته و دارد علم رجال است.
عمده علوم اسلامى از فقه و اصول گرفته تا تفسير و كلام و ادعيه و... از راه نقل و روايات معصومين عليهم السلام به ما رسيده، و براى دستيابى به روايات صحيح و تشخيص روايات معتبر و انتخاب آنها مهمترين اصل، تشخيص وثاقت و اعتبار سلسله راويان هر حديث است و اين مهم تنها بوسيله علم رجال دست يافتنى است.
توجه خاص به علم رجال از زمان ائمه عليهم السلام وجود داشته و بزرگانى از اصحاب ائمه در قرنهاى دوم و سوم هجرى تأليفاتى در اين علم داشتهاند.
اصول رجال
از ميان كتابهاى فراوانى كه در علم رجال تأليف شده 8 كتاب به عنوان«اصول ثمانيه رجال» معروف شدهاند كه بيشترين اعتبار را بين كتب رجال كسب نمودهاند و عبارتند از:
1- رجال كشى 2- فهرست نجاشى 3- فهرست شيخ طوسى 4- رجال شيخ طوسى 5- رجال برقى 6- رجال ابن داود 7- رجال ابن غضائرى 8- رجال علامه حلى از اين كتب، 5 كتاب اول اصول اوليه رجال و سه كتاب بعد، از اصول ثانويه قلمداد مىشوند؛ اما بخاطر اهميتى كه داشتهاند در رديف اصول اوليه آمده و به« اصول ثمانية» معروف گشتهاند.
تاريخ تأليف
علامه حلى چنان كه در صفحه 95 كتاب خويش در شرح حال سيد مرتضى علم الهدى ذكر كرده كتاب خويش را در سال 693 هجرى تأليف نموده است.
ويژگيها
1- رجال علامه حلى مرجعى بسيار معتبر براى شناختن روات شيعه است و وثاقت و ضعف راويان را خيلى واضح و بدون ابهام بيان كرده است.
2- علامه كتاب خويش را به ابواب گوناگون تقسيم نموده و در هر باب يك نام را ذكر كرده و به دنبال آن اشتراكات آن را روشن نموده كه مثلا نام« سيف» مربوط به سه نفر است... و نام سليمان شش نفر و...
3- علامه در بسيارى موارد نظر ديگر علماى رجال را نيز نقل كرده؛ امّا در پايان نظر خودش را در تأييد يا رد نظر آنان آورده است.
4- نحوه تلفظ و نوشتن صحيح اسامى رواتى كه ممكن است اشتباه خوانده شوند را تذكر داده است.
5- در اين كتاب به نوعى طبقه روات روشن شده و امامانى كه هر راوى از آنها روايت نقل كرده نيز مشخص شدهاند.
ارزش و اعتبار
از جمله نكاتى كه باعث اعتبار و ارزش اين كتاب شده عبارت است از اينكه:
1- مؤلف كتاب شخصيتى چون علامه حلى است با بيش از 100 تأليف در رشتههاى گوناگون و از حيث علم و تقوا زبانزد همگان است، آنچنان كه قبل از بلوغ به مقام رفيع اجتهاد نايل گشته بود.
2- علامه بسيارى از مطالب خود را از كتبى نقل كرده كه آن كتب به دست ما نرسيده و تنها راه اطلاع از مضمون آنها مراجعه به كتبى نظير« خلاصة الأقوال» است.
3- نسبت به مطالب نقل شده از كتبى كه نسخه آنها موجود است به عنوان نسخهاى قديمى و معتبر است كه صحت نسخههاى ديگر كتب را تأييد مىكند.
4- نسخههاى مربوط به زمان مؤلف موجود است كه از نظر صحت انتساب و مطالب موجود در كتاب هيچ شك و شبههاى باقى نمىگذارد.
ترتيب مطالب
كتاب خلاصة الأقوال به دو قسمت تقسيم شده:
قسمت اول: شامل كسانى است كه به آنها اعتماد مىشود و روايت آنها مقبول است.
قسمت دوم: كسانى كه در مورد روايت آنها توقف مىشود و به جهت عدم اعتماد، قول آنها مقبول نيست.
اسماء روات نيز بر اساس حروف الفباء تنظيم شده و براى هر نام يك باب در نظر گرفته شده و تمام رواتى كه همنام هستند يكجا آمدهاند تا اشتراك اسامى هم تمييز داده شود.
خلاصه و منتخب
بخاطر توجه و عنايت خاصى كه به كتاب حاضر شده بسيارى از بزرگان آنرا خلاصه كرده يا بر آن حاشيه زدهاند يا ترجمه نمودهاند.
از جمله تلخيص كتاب توسط:
1- شهيد ثانى، زين الدين بن على عاملى، كه در سال 966 هجرى به شهادت رسيده است.
2- منتخبى با نام« الوجيزة في الرجال» از محمد رضا بن اسماعيل موسوى شيرازى.
حواشى و تعليقات
نزديك به 10 تعليقه و حاشيه توسط بزرگان بر اين كتاب زده شده از جمله:
1- حاشيه توسط شهيد ثانى 2- حاشيهاى توسط شيخ عز الدين حسين بن عبد الصمد حارثى متوفاى 984 هجرى 3- تعليقاتى از شيخ سليمان بن عبد الله ماحوزى متوفاى 1121 هجرى 4- تعليقه سيد على بن عبد الحميد نيلى نجفى صاحب كتاب الأنوار المضيئة 5- حواشى قاضى نور الله شوشترى و...
ترجمه
« خلاصة الأقوال» در سال 1129 هجرى توسط محمد باقر بن محمد حسين تبريزى به فارسى ترجمه شده است.
نسخه
نسخههاى موجود كتاب كه بسيار نفيس هم مىباشند عبارتند از:
1- نسخهاى در كتابخانه نجف اشرف كه تاريخ نگارش آن 766 هجرى بوده و علامت قراءت و بلاغ مشايخ بر آن هست. اين نسخه در سال 842 هجرى وقف كتابخانه غرويه شده است.
2- نسخهاى در مخزن كتابخانه آيت الله صدر كه بر مصنف كتاب قراءت شده و علامه در پايان قسم اول و قسم دوم كتاب دو اجازه بر آن نوشته كه تاريخ آنها سال 715 هجرى است.
3- نسخهاى كه از نسخه فرزند فخر المحققين نوشته شده و اجازه فخر المحققين براى فرزندش در انتهاى آن ديده مىشود.
4- نسخهاى به خط شاه مرتضى، پدر فيض كاشانى كه در سال 985 هجرى نوشته شده و ميرزا لطف على تهرانى متوفاى 1350 هجرى به آخر آن مستدركاتى اضافه نموده است.
سخنی درباره مولف:
علامه حلّى
نام
شيخ جمال الدين، ابو منصور، حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلّى ملقب به علامه حلّى و علامه( على الإطلاق) در 27 رمضان سال 647 ه ق به دنيا آمد و در 21 محرم سال 726 ه ق در حلّه مزيديه وفات نمود و در يكى از صحنهاى روضه امير المؤمنين على عليه السلام در نجف اشرف دفن گرديد.
نسب
پدر او شيخ سديد الدين يوسف بن على بن مطهر حلّى از علماى برجسته و نامدار و داراى مقام علمى و اجتماعى بوده است.
در هنگام حضور خواجه نصير الدين طوسى در حلّه و اجتماع علما براى ديدار او شيخ نجم الدين جعفر بن سعيد، در جواب درخواست خواجه براى معرفى عالمترين افراد در علم كلام و اصول به شيخ سديد الدين و مفيد الدين محمد بن جهم اشاره كرد.
پدر علامه حلّى در هنگام فتح بغداد توسط هلاكوخان با شجاعت و درايت خويش شهرهاى حلّه و كوفه را از تعرض مغول دور نگاه داشت در حالى كه اكثر مردم از ترس از آن شهر گريخته بودند و اكثر علما قبل از اطلاع از حال خليفه بغداد جرئت حضور در نزد هلاكوخان را نداشتند او به محضر سلطان رسيد و بدين وسيله به او اطمينان داد كه قلوب مردم اين دو شهر با اوست و با استناد به روايتى از على عليه السلام زوال خلافت بغداد را توسط هلاكو پيش بينى نمود.
مادر علامه حلّى، خواهر محقق صاحب شرايع و دختر حسن بن ابى زكريا يحيى بن حسن بن سعيد هذلى حلّى است، و يكى از زنان عفيف و پاكدامن و عالم عصر خويش بوده و در خانه علم و شرف بزرگ شده بود.
علامه دوران كودكى خويش را تحت تربيت پدر و مادر دلسوز و عالمش و تحت نظارت دايى بزرگوارش، محقق حلّى كه همچون پدرى مهربان براى او زحمت مىكشيد، گذراند.
تحصيلات
اولين استاد علامه حلى شخصى به نام« محرم» است كه خواندن و نوشتن را نزد او فرا گرفت آنگاه ادبيات عرب و علم فقه و اصول و حديث و كلام و قواعد آن را نزد پدر و دايى گراميش كه شأن والايى در تمام علوم مخصوصا فقه و اصول و كلام داشتند، خواند.
تيزهوشى و تلاش او، بزودى او را به حلقه درس بزرگان آن زمان رسانيد و نزد اساتيد بزرگوارى كه هر كدام در آن روزگار برجسته بودند علوم عقلى از منطق، فلسفه، هيئت و علوم ديگر را خواند تا اين كه در زمره علما قرار گرفت و در سنين جوانى بر بسيارى از آنها تفوق يافت.
علامه در اجازه خويش به بنى زهره مىگويد: هنگامى كه نزد شيخ شمس الدين كيشى بعضى از كتابهاى او را مىخواندم، ايراداتى بر استاد مىگرفتم كه او در بعضى موارد جواب را به بعد موكول مىنمود و گاهى نيز در روزهاى بعد، از جواب اظهار عجز مىنمود.
علامه از معدود افرادى است كه هيچ فرصتى را براى تحصيل علم از دست نمىداد. هنگامى كه خواجه نصير الدين طوسى از حلّه بازگشت، علامه نيز همراه او به بغداد آمد. در مسير حركت، دوازده مشكل علمى خويش را با خواجه در ميان گذاشت و آنها را حل نمود و بعد نيز به تلمذ نزد او مشغول شد.
بعد از اين زمان بيشتر وقت او صرف تدريس و تأليف شده است و حتى زمانى كه حوادث روزگار او را در كنار سلطان محمد خدابنده قرار داد و سلطان آن چنان شيفته او شد كه حاضر به جدايى از او نمىشد باز كار تدريس و تأليف او استمرار داشت.
شخصيّت علمى
كثرت تأليفات علامه و سخنانى كه از معاصران او در بارهاش به ما رسيده است حاكى از رتبه والاى علمى اوست. وقتى از خواجه نصير الدين طوسى هنگام بازگشت از حلّه درباره مشاهداتش سؤال كردند در جواب گفت:« رأيت خرّيتا ماهرا و عالما إذا جاهد فاق».
مقصودش از خرّيت ماهر، محقق حلّى و از عالم، علامه حلّى بود در اين تعبير از كلمه« عالم» استفاده شده است و با توجه به اين كه هنگام وفات خواجه، علامه 24 ساله بوده است و اين جمله قبل از آن گفته شده مىتوان به مقام والاى علمى او پى برد.
از سوى ديگر هنگام وفات محقق حلّى، علامه حداكثر 28 سال سن داشته است و در اين زمان رياست شيعه اماميه به عهده او واگذار مىشود. اضافه بر اين كه او ملقب به علاّمه( على الإطلاق) گشته است و هيچ كس در هيچ زمانى چنين لقبى را كه مورد اتفاق جميع علما باشد بدست نياورده است.
لقب« آية اللّه» نيز در آن زمان و قبل از آن اختصاص به او داشته است و تا آن زمان هيچ كس به اين لقب مفتخر نشده بود. با توجه به آنچه گفته شد مقام علمى او آنگاه آشكارتر مىشود كه بدانيم در زمان او در حلّه 400 مجتهد بوده است.
در شان علمى علامه تعريفات بسيارى از علما به ما رسيده است كه جمعآورى تمام آنها نياز به تأليف كتابى مستقل در اين زمينه دارد. بعضى از كسانى كه شرح حال علما را نوشتهاند خود را عاجز از وصف او دانسته و يا به خاطر شهرت بسيار او از توصيف او صرف نظر كردهاند.
صاحب روضات الجنات مىگويد: چشم زمان بمثل و مانند او مزين نگشته است و بالهاى امكان به سطح بيان فضائل بسيارش نمىرسد. چگونه در حالى كه از علماى قبل و بعد او، هيچ كس شبيه او نبوده است و تاكنون كسى ثناى لايق به حال او را نگفته است اگر چه همه ثناهايى كه براى ديگران گفته شده از لقبهاى زيبا و علوم شريف همه را براى او گفتهاند پس سزاوار است كه از توصيف او چشم بپوشيم.روضات الجنات، ج 2، ص 270 يكى از امورى كه فضل و رتبه اعلاى او را آشكار مىكند شرحهاى او بر سه كتاب« منطق تجريد»،« حكمت تجريد» و« شرح اشارات» خواجه نصير الدين طوسى مىباشد.
يكى از شارحان قديمى تجريد الاعتقاد مىگويد: اگر شاگرد خواجه بر اين كتاب شرح ننوشته بود، مطالب عالى آن براى هميشه مخفى مىماند.
پس در پايان مىتوان درباره او گفت كه او شخصى است كه از فضل و دانش او اركان اسلام مستحكم گشت و هم مسلمانان بطور عام و هم شيعه بطور خاص در اين زمينه بهرههاى فراوان بردند پس او حق عظيمى بر همه مسلمانان اعم از شيعه و سنى دارد و آن طور كه از مناظرات او با اهل سنت مشخص مىشود اگر او نبود اسلام به خاطر كج سليقگى بعضى از افراد از بين مىرفت.
فعاليتهاى اجتماعى
1- موقعيت شهر حله و اهل آن
شهر حلّه يكى از شهرهاى معروف و تاريخى عراق محسوب مىشود كه به دست سيف الدولة از قبيله بنى أسد ساخته شده است و در مدت حيات سيف الدولة بهترين و ارجمندترين شهرهاى عراق محسوب مىشده است.
علامه از طرف پدر به آل مطهر منسوب است كه خانوادهاى عربى از قبيله بنى اسد است. اين قبيله بيشترين افراد را در شهر حله داشتهاند و حكومت و آقايى متعلق به آنها بوده است و مردان بزرگى كه در حوزههاى علمى و اجتماعى داراى رتبه بودهاند از اين قبيله برخاستهاند و براى شرف آنها كافى است كه امراى مزيدى بنيان گذاران حلّه واسع بر ويرانههاى شهر بابل كه مهد تمدنى بزرگ در تاريخ انسان بوده است، از آنها بودهاند و ابن علقمى وزير شيعه خليفه عباسى المستعصم نيز از آنهاست.
علامه حلّى از طرف مادر نيز به بنى سعيد منسوب است كه خانوادهاى عربى از قبيله هذيل است و به خاطر قوت نفوذ روحى و جايگاهشان در تدريس و تصنيف كتاب افتخاراتى بيش از ديگر خانوادهها كسب نمودهاند.
شرف اين شهر و اهل آن از روايتى منسوب به حضرت على عليه السلام روشن مىشود،« أصبغ بن نباته روايت مىكند كه حضرت على عليه السلام در هنگام ورود به صفين بر تل غزير مىايستد و به نيزارى بين بابل و اين تل اشاره مىكند و مىگويد:« مدينة و أيّ مدينة( شهر و چه شهرى)».
أصبغ مىپرسد اى مولا مىبينم به ياد شهرى افتادهاى آيا در اين جا شهرى بوده است و آثار آن از بين رفته است؟ آن حضرت فرمودند نه، ولى بزودى مردى از بنى اسد در اين جا شهرى مىسازد كه به آن حلّه سيفيه مىگويند و در آن نيكانى ظاهر مىشوند كه هر قسمتى به كارى بخورند، خداوند آن را مطابق قسم آنها اجرا مىكند.»بحار الأنوار، ج 60، ص 222
2- وقايع دوران كودكى علامه
علامه در دوران كودكى خويش شاهد هول عظيمى بوده است كه بر مردم شهر حلّه بواسطه هجوم مغولان به بغداد مسلط شده بود و بيشتر مردم از شهر فرار كرده به اطراف پناهنده شده بودند ولى اين خطر بواسطه درايت پدر علامه از اين شهر و كوفه برطرف گرديد.
ليكن شهر بغداد شاهد فجايع بزرگى بود كه مغولان به بار آوردند و علامه نيز شاهد اين همه رنج و بدبختى مردم بود كه پير و جوان، زن و مرد و حتى بچهها را فرا گرفت و قلب او را محزون و مجروح ساخت.
3- حكومت سلطان خدابنده
سلطان محمد خدابنده كه قبل از مسلمان شدن به او اولجايتو مىگفتند از سلاطين داراى ذوق سليم و صفات نيك است كه علم و علما را دوست مىداشت و مخصوصا به سادات احترام خاصى مىگذاشت. علما و از جمله علامه حلّى در اين زمان فرصت خوبى براى نشر معارف اهل بيت پيدا كردند و از اين رو در زمان اين سلطان، علم و دانش رونق تام و رواج بسيارى يافت.
او بعد از مسلمان شدن با علماى جميع فرقههاى اسلامى نشست و برخاست داشت و در جلسات مناظرات آنها حضور مىيافت و از حق پيروى مىنمود.
4- شيعه شدن سلطان خدابنده
دو نقل درباره علت شيعه شدن سلطان محمد خدابنده وجود دارد كه هر دو در نهايت به تحقق اين امر به دست علامه حلّى منتهى مىگردد.
يك نقل آن است كه به دليل كشيده شدن مناظرات علماى حنفى و شافعى به مشاجره و توهين به همديگر، بسيارى از امراى مغول كه بعد از مسلمان شدن سلطان، به اسلام گرويده بودند از آن مشمئز گرديده و به آيين قبلى خود بازگشتند.
ولى سلطان به تحير و شك افتاده و بواسطه درايت وزير شيعهاش با علامه كه در شهر حله زندگى مىكرد آشنا مىشود و از او درخواست كتاب مىكند و علامه نيز كتاب« منهاج الكرامة» و« نهج الحق» را به او مىدهد و سپس مناظراتى با علماى اهل سنت انجام مىدهد كه آنها نيز به قوت استدلالات علامه اعتراف مىكنند و سلطان شيعه مىشود و به نام ائمه عليهم السلام خطبه مىخواند و سكه مىزند و امراى مغول نيز شيعه مىشوند.
نقل ديگر آن است كه سلطان، زن مورد علاقه خويش را در يك مجلس سه طلاقه مىكند و سپس پشيمان مىگردد ولى تمام علماى اهل سنت مىگويند بدون محلل رجوع جايز نيست. شخصى كه شيعه بوده به سلطان خبر مىدهد كه عالمى در حلّه اين عقد را باطل مىداند.
علماى اهل سنت با تحقير علامه، او را بىعقل مىشمارند ولى سلطان بيشتر تشويق به ملاقات او مىشود مجلسى ترتيب داده مىشود و هنگام حضور علامه در مجلس وقايعى رخ مىدهد كه سلطان متوجه حقانيت مذهب شيعه مىشود بعد از مناظرات علامه با علماى اهل سنت، سلطان شيعه مىشود و علامه كتابهاى« نهج الحق» و« مفتاح الكرامة» را براى او مىنويسد.
5- علامه در دربار سلطان محمد
به هر حال در اين مسأله شكى نيست كه علامه در سال 702 ه ق از حلّه به بغداد مىآيد و سلطان بدست او شيعه مىشود. از آن به بعد سلطان شيفته او مىگردد و تا سال 716 ه ق زمان فوت سلطان ملازم او بوده است. در اين مدت ظاهرا به خواهش و ابتكار علامه دو مدرسه به دستور سلطان ساخته شد.
يكى در شهر سلطانيه در كنار قبه عظيم مشهور به قبه سلطانى كه تا الآن باقى است و ديگرى مدرسه سيار كه در ايام مسافرت سلطان همراه او حمل مىشد و علامه و ساير اساتيد نيز همراه او در تمام مسافرتهايش حضور داشتند و در اين مدرسه به تدريس و تأليف اشتغال داشتند. مدرسانى از فرقههاى مختلف اهل سنت و شيعه در اين مدرسه به تدريس اشتغال داشتند كه مىتوان« عضد الدين ايجى» و« بدر الدين شوشترى» و« قطب الدين يمنى تسترى» را نام برد.
اين مسأله، روش علامه در تقريب بين مذاهب اسلامى و روحيه عدم تعصب او را نشان مىدهد و همين طور حاكى از حسن سيرت اين سلطان است كه بعد از شيعه شدن بقيه علماى سائر فرقهها را از خود طرد ننمود و احترام و منزلت آنها را رعايت مىنمود.
6- شهر حلّه در عصر علامه
در اثر تلاشهاى علامه و مصاحبت با سلطان، حلّه وارث تمدن بابل، جايگاه علمى خويش را باز يافت و موطن اصلى براى علم و علما گرديد و پشتوانهاى براى مدرسه سيار گشت.
حلّه در اين زمان مركز تشيع شد و علم آنقدر شكوفا گرديد كه ملا افندى نقل مىكند در آن زمان در اين شهر 400 مجتهد وجود داشته است و سيد صدر نقل مىكند كه از مجلس درس علامه 500 مجتهد فارغ التحصيل شدهاندمقدمه شرح تبصرة المتعلمين، چاپ جامعه مدرسين، ص 29، به نقل از تأسيس الشيعة
7- علامه بعد از فوت سلطان
در سال 716 ه ق كه سلطان محمد خدابنده فوت كرد، علامه به حلّه بازگشت و مشغول تأليف و تدريس و تربيت علما و تقويت مذهب و ارشاد مردم شد به صورتى كه از هر طرف طالبان علم به سوى او شتافتند و ديگر از حلّه خارج نشد مگر براى حج در اواخر عمر شريفش تا اين كه در سال 726 ه ق رحلت نمود.
در سفر حجّ با ابن تيميه در مسجد الحرام ملاقات نمود. ابتدا ابن تيميه او را نمىشناخت و از طريقه صحبت و بحث علامه بسيار تعجب نمود و از او جوياى نامش شده علامه در جواب گفت:
« من كسى هستم كه تو او را ابن المنجس مىخوانى»( ابن تيميه در كتاب منهاج السنة در ردّ كتاب منهاج الكرامة، علامه را به اين نام خوانده بود) از آن به بعد بين آن دو أنس و مؤالفت حاصل شد.
نقل شده هنگامى كه كتاب منهاج السنة به دست علامه رسيد، علامه اشعارى نوشت و برايش فرستاد كه ابتداى آن اين گونه بود:
8- پاسدارى از فرهنگ اصيل تشيع
علامه بحق به مجدد آثار شيعه توصيف شده است. او در هيچ لحظهاى از عمرش از اين امر فارغ نبوده. مناظرات بسيار او با علماى اهل سنت، كتابهاى متعددش در توضيح مبانى شيعه و جوابهاى مستدل و منطقى به ايرادات مخالفان و تبليغ تشيع در طول زندگى گواه بر اين مسأله است.
9- إحياء زمين و وقف
سيد جعفر آل بحر العلوم نقل مىكند كه علامه آبادىهاى بسيارى داشت كه آنها را با مال خويش احياء كرده بود و قناتها و چشمههايش را خودش حفر نموده بود و اين قريهها متعلق به هيچ كس نبودند و بسيارى از اين قريهها را در زمان حيات خودش وقف كرده است.
اساتيد
1- شخصى به نام« محرم» موضوع: خواندن و نوشتن و تعليم قرآن مجيد.
2- شيخ سديد الدين حلّى( پدر علامه) موضوع: فقه و اصول، حديث، علم كلام.
3- محقق حلّى( دايى علامه) موضوع: فقه و اصول، حديث، علم كلام( دايى او مانند پدرى مهربان برايش زحمت كشيد و بيشتر علومش مخصوصا فقه و اصول را نزد او فرا گرفت).
4- شمس الدين محمد كيشى موضوع: بعضى تأليفات او در علوم عقلى.
5- شيخ نجم الدين على بن عمر كاتبى قزوينى موضوع: كتاب« شرح كشف الأسرار عن غوامض الأفكار» در منطق از تأليفات خود اوست.
6- خواجه نصير الدين طوسى موضوع: كتاب شفاى ابن سينا در فلسفه و علم هيئت و رياضيات.
7- برهان الدين فسفى موضوع: بعضى تأليفات او در علم جدل و مناظره.
8- ابن ميثم بحرانى شارح نهج البلاغة، موضوع: فقه.
9- على بن طاوس، موضوع: فقه.
10- احمد بن طاوس، موضوع: فقه.
مشايخ روايى
1- شيخ سديد الدين حلّى( پدر علامه) 2- محقق حلّى( دايى علامه) 3- خواجه نصير الدين طوسى 4- على بن طاوس 5- شيخ بهاء الدين على بن عيسى الاربلى، صاحب كشف الغمة 6- ابن ميثم بحرانى، شارح نهج البلاغة 7- احمد بن عبد اللّه واسطى 8- احمد بن موسى بن جعفر طاوسى 9- نجم الدين جعفر بن محمد بن جعفر، معروف بابن نماى حلّى 10- عبد الحميد بن ابى الحديد معتزلى، شارح نهج البلاغة 11- شيخ جمال الدين حسين بن ابان نحوى 12- شيخ تقى الدين عبد اللّه بن جعفر بن على صباغ كوفى 13- نجم الدين كاتبى قزوينى، معروف به دبيران 14- غياث الدين عبد الكريم بن طاوس 15- جمال الدين محمد بن سليمان بلخى 16- شمس الدين محمد كيشى 17- برهان الدين محمد نسفى 18- شيخ نجيب الدين يحيى بن حسن بن سعيد حلّى، صاحب الجامع( پسر عموى مادر علامه) 19- شيخ حسن بن محمد صنعانى 20- شمس الدين عبد اللّه بخارى 21- شيخ جمال الدين محمد بلخى 22- شيخ مفيد الدين محمد بن على بن محمد بن جهم حلّى اسدى.
شاگردان
علامه يكى از علمايى است كه شاگردان زيادى تربيت كرده است. بنابر نقلى نزديك به 500 مجتهد از درس او فارغ التحصيل شدهاند ولى نام اكثر آنها در تاريخ نمانده است. اينك تعدادى از آنهايى كه نسبت شاگردى علامه به آنها داده شده در اينجا ذكر مىشود.
بعضى از اين شاگردان هم كتابى را نزد او خواندهاند و هم از او اجازه روايت دارند و بعضى ديگر در يكى از اين دو جنبه شاگرد او محسوب مىشوند.
1- فخر المحققين( فرزند علامه) 2- قطب الدين رازى، شارح شمسيه 3 و 4- عميد الدين عبد المطلّب حسينى اعرجى حلّى و برادرش ضياء الدين عبد اللّه( پسران خواهر علامه) 5- تاج الدين محمد بن قاسم بن معيه حسنى حلّى 6- احمد بن ابراهيم بن محمد بن حسن بن زهره صادقى حلبى 7- شيخ زين الدين ابو الحسن على بن احمد بن طرّاد مطاربادى 8- محمد بن على جرجانى 9- رضى الدين ابو الحسن علّى بن احمد مزيدى حلّى 10- تقى الدين ابراهيم بن حسين بن على عاملى 11- تاج الدين حسن سرابشنوى 12- مهنّا بن سنان حسينى اعرجى مدنى 13- زين الدين على سرورى طبرى 14- جمال الدين حسينى مرعشى طبرسى آملى 15- ابو الحسن محمد استرآبادى 16- زين الدين نيشابورى 17- شمس الدين محمد حلّى 18- تاج الدين محمود بن زين الدين محمد بن عبد الواحد رازى
مكتب علمى علامه
علامه حلّى از كسانى است كه عنوان جامع معقول و منقول بحق برازنده اوست. او همان طور كه اكثر علما دربارهاش گفتهاند مجتهدى حكيم، متكلمى رجالى، مفسرى محدث و اديب و شاعر است و نوشتههاى او كه تقريبا تمام دائرههاى علوم را شامل مىشود بر اين گفته شاهد صدق است.
ابتكار در تأليف
او در زمينههاى مختلف علمى، براى مبتديان و متوسطان و سطح عالى كتاب نوشته است و ابتكار او در اين زمينه نوشتن كتابهايى در هر سطح به شيوههاى مختلف مىباشد. به عنوان مثال براى مبتديان در زمينه فقه سه كتاب« تبصرة المتعلمين، إيضاح الأحكام، إرشاد الأذهان» و در سطح متوسط دو كتاب« قواعد الأحكام، تحرير الأحكام» و در سطح عالى سه كتاب« مختلف الشيعة، تذكرة الفقهاء، منتهى المطلب» را نوشته است.
اين كتابها هر كدام به غرض خاصى نوشته شده است و از نظر شكل و سياق شبيه همديگر نيستند. البته تحقيق درباره اين كه هر كدام چه تفاوتهايى با ديگرى دارد فرصتى مناسب لازم دارد ولى از صحبتهاى خود علامه و ديگران در اين باره اين مطلب آشكار مىشود كه اين كتابها تكرارى نيستند.
بطور مثال خود درباره كتاب« تحرير الأحكام» مىگويد: من در اين كتاب تنها عمده مسائل فقهى را ذكر كردهام بدون آنكه استدلالى براى آنها بياورم، در حالى كه بر طبق گفته خود او و پسرش كتاب قواعد تنها عمده مسائل فقهى را در بر دارد و علاوه بر آن قواعد كلى در فقه را كه جزئيات از آن متفرع مىشود ارائه داده است و لوازم هر قاعده نيز توضيح داده شده است سه كتاب مفصل و استدلالى او نيز هر يك به موردى اختصاص دارد.
در كتاب« مختلف» علاوه بر استدلال بر مسائل فقهى، اختلافات درون مذهبى شيعه را در مسائل تبين مىكند و در كتاب« تذكره» به اختلاف فرقههاى اسلامى در اين مورد مىپردازد ولى در كتاب« منتهى» تنها استدلال را به غايت و نهايت ذكر مىكند.
كتابهاى ديگر او در علوم ديگر مثل اصول فقه و كلام نيز همين گونه هستند بطور مثال كتاب« نهج الحق» به بحث درباره همه اصول دين مىپردازد.
در ضمن بحث امامت، فضائل و ادله اثبات امامت على عليه السلام و ادله ردّ امامت ديگران آورده مىشود در حالى كه كتاب« اليقين» تنها به همين موضوع مىپردازد و آن را به غايت مىرساند و هزار دليل بر امامت و افضليت على عليه السلام در آن ذكر مىكند و قصد داشته همين مقدار نيز در ردّ امامت ديگران دليل بياورد كه ظاهرا اشتغالات به او اجازه نداده است يا اين كه بعد از تأليف مفقود گرديده است.
ابتكار در احاديث
يكى ديگر از ابتكارات او تقسيم احاديث به اقسامى است كه امروزه نزد علما متداول است. در قديم علماى شيعه احاديث را يا ضعيف مىدانستند و يا صحيح، ولى علامه حلّى از جهتى احاديث را به صحيح، حسن، موثق و ضعيف و از جهات ديگر نيز به اقسام ديگرى نيز تقسيم مىكند. ناگفته نماند كه اين اقسام به نحوى در كتابهاى اهل سنت قبلا آورده شده بود ولى اجراى آن در احاديث شيعه به ابتكار علامه بود.
با اين حال گذشته از مقام اجتهاد او در فقه و اصول و وسعت علوم او در تمام زمينهها، علامه را نمىتوان مبتكر شيوه خاصى در كلام و فلسفه دانست هر چند كتابهاى او در اين دو زمينه هم از لحاظ سبك نگارش داراى ابتكاراتى است كه در جاى ديگر يافت نمىشود.
رواج اجتهاد
اخباريان مثل مرحوم استرآبادى در مخالفت با علامه حلّى يكى از ايرادات بر او را تأسيس اجتهاد برمىشمارند. هر چند اين مطلب درست نيست زيرا قبل از علاّمه شيوه اجتهاد در بين اصحاب رواج داشته است ولى از جبههگيرى سخت اخباريان در برابر او و كتابهاى متعدد فقهى علامه كه با استدلال همراه است مىتوان فهميد كه علامه در اين زمينه بسيار تلاش نموده است و طريقه اجتهاد را رونقى بسزا داده است.
يكى از اجتهادات او در اين زمينه كه بعد از او همه مجتهدان به آن فتوا دادهاند، تبديل وجوب آب كشيدن از چاه هنگام افتادن نجاستى در آن به استحباب است.
تأثيرگذارى و تأثرپذيرى
تمام علما از اين جهت كه خود شاگرد گذشتگان و استاد آيندگان بودهاند، از يك جهت متأثر شده و از جهت ديگر تأثيرگذار بودهاند. ولى در اين ميان اساتيدى وجود داشتهاند كه بيشتر در روحيات و علوم شاگردان خويش تأثير گذاشتهاند و بعضى آنقدر در اين جهت مؤثر بودهاند كه جريان علم اندوزى را در قرنها پس از خود تحت نفوذ داشتهاند.
در فقه، علامه حلّى از جمله عالمانى است كه در جهت تأثيرگذارى بر روند علم اندوزى بعد از خود تأثير بسزايى داشته است. بسيارى از اجتهادات او مثل مسأله عدم نجاست آب چاه به محض ملاقات با نجس بدون تغيّر، در تمام قرون بعد تاكنون از طرف علما پذيرفته شده است.
شيوه اجتهاد را كه او رونق داد همواره در حال تكامل و سير صعودى بوده و عالمان بعد از او در راه اعتلاى آن كوشيدهاند و با وجود كتابهاى بسيارى كه در زمينه فقه نوشته شده، هنوز هم كتابهاى او مورد استفاده دانش پژوهان است. ملا نظام الدين قرشى در اين باره گفته است: هر كس بعد از او آمده از او استفاده كرده است.
اما در زمينه تأثرپذيرى، او در فقه و اصول بيشتر تحت تأثير دايى خويش محقق حلّى بوده است. يكى از محققان در تحقيقى پيرامون كتاب« ارشاد» ميزان تأثرپذيرى محتوايى آن را از شرايع مشخص كرده است به گونهاى كه بسيارى از عبارات آن عين عبارات شرايع است ولى علامه با اختصار بسيار و باب بندى بديع شكل و صورتى نو به آن داده است. شهيد اول در« غاية المراد» به اين تأثيرپذيرى در بعضى موارد اشاره كرده است.
در زمينه كلام نيز از شرحهاى متعددى كه بر كتابهاى او نوشته شده است و همچنين متداول بودن تدريس كتابهاى او و مراجعه علما به آنها حتى تا زمان حاضر مىتوان از ميزان تأثيرگذارى آن اطلاع يافت به صورتى كه شايد بعد از او سبك جديدى در كلام اسلامى يافت نمىشود و تمام كسانى كه بعد از او آمدهاند يا شارح آثار او بودهاند يا در تأليفات خود از همان سبكها استفاده كردهاند.
خردهگيرى بر او
شخصيتهايى همچون علامه حلّى كه نور پر فروز آنها عالمتاب است داراى طرفدارانى بسيار علاقمند و دشمنانى هتاك و ناجوانمرد هستند.
اين مسأله سابقهاى به طول تاريخ دارد و معصومانى همچون على عليه السلام نيز از آن در امان نماندهاند و يا اين كه دشمنان به فضل و برترى او اعترافها كردهاند تشنيعات بسيارى نيز از آنها درباره او انجام شده است.
علامه حلّى نيز از اين امر استثنا نبوده و مخالفان بسيارى در ميان اهل سنت و شيعه داشته كه با اعتراف به فضل و مقام او باز هم به هتاكى دربارهاش پرداختهاند.
اهل سنت- نه تمام آنها بلكه بعضى افراد كه از خود جامعه آنها نيز مطرود هستند- به مقابله با او پرداخته و نسبتهاى ناروايى به او دادهاند. در اينجا نمىخواهيم به بخشهايى كه ابن روزبهان و ابن كثير و ابن تيميه درباره او گفتهاند بپردازيم و تنها به ايراداتى كه جنبه علمى يا اجتماعى و اخلاقى دارد اشاره نموده و طالبان تفصيل را به كتاب« إحقاق الحق» نوشته قاضى شهيد نور اللّه شوشترى ارجاع مىدهيم.
عسقلانى كه ايرادى در علامه نمىيابد به او نسبت بخل مىدهد حال آنكه در تاريخ آمده كه وقف نامههاى بسيارى به خط خود علامه موجود است و قريههاى بسيارى را خود آباد نموده و وقف كرده است.
ابن بطوطه با تحريف تاريخ براى تنزّل مقام علامه و تخريب شيعه داستان تشيع سلطان محمد خدابنده را به گونهاى نقل مىكند كه علامه قائل به وزارت عمر و ابا بكر بوده است و سلطان بلافاصله بعد از كفر شيعه شده و اطلاعى از مذهب اهل سنت نداشته و پس از اتفاقاتى كه مىافتد دوباره به مذهب اهل سنت رجوع مىكند.
اين جريان را تنها ابن بطوطه نقل كرده است و نسبتى به علامه داده كه دروغ بودن گفتههاى او را ثابت مىكند زيرا علامه وقتى در كتابهاى خود كفر اين دو را ثابت مىكند چگونه مىتواند معتقد به وزارت آن دو شود.
كتابهاى علاّمه علماى اهل سنت را به مقابله وا داشت بصورتى كه خيل عظيمى به رد آنها پرداختند يكى از آنها ابن تيميه است كه در رد كتاب« منهاج الكرامة»،« منهاج السنة» را نوشت.
جالب اين كه در اين زمينه اتحاد عجيبى بين اهل سنت ظاهر شده است، به صورتى كه آنها با وجود طرد ابن تيميه به خاطر اعتقاداتش و حتى تكفير او، در موردى كه به نقل ردّ او بر علامه مىرسند از او با جلالت و تعظيم ياد مىكنند هر چند او را مقدارى به زيادهروى متهم مىكنند.
زين الدين سريحان نيز كتابى با نام« سدّ الفتيق المظهر و صدّ الفسيق ابن المطهر» در ردّ اين كتاب، نوشته است. نه تنها علماى شيعه به نقد اين كتابها پرداخته و ايرادات آنها را بيان كردهاند بلكه خود علماى اهل سنت نيز كتاب« منهاج السنة» را تضعيف و نقد كردهاند مثل كتاب« المال المنّة في نقض منهاج السنة» كه آن را سراج الدين حسن بن عيسى اليمانى نوشته است.
اهل سنت آنگاه كه در جواب و بحث علمى شكست مىخوردند دست خود را به خون پاكان آلوده مىكردند و وقتى فضل بن روزبهان بر كتاب« نهج الحق» علاّمه رد مىنويسد و قاضى نور اللّه آن را با كتاب« احقاق الحق» نقض مىكند، به دست كسانى كه پيرو حق و منطق و استدلال نيستند كشته مىشود.
در ميان شيعيان نيز كسانى به قدح علامه پرداختهاند. يك دسته كسانى مثل محمد امين استرآبادى به خاطر اخبارىگرى حادّ و دستهاى ديگر درگير مناقشاتى بيهوده هر كدام به شيوهاى به آن اقدام نمودهاند.
اخباريان با نسبت اين كه علامه مخترع اجتهاد است او را به خاطر اصطلاحات جديدش در روايات هادم دين دانستهاند؟! نسبت ديگرى كه استرآبادى به او مىدهد و به خوابى از پسر علامه در اين مورد استشهاد مىكند اين است كه او علم اصول را از اهل سنت گرفته و آن را در كتابهاى خويش وارد نموده است و متوجه نبوده كه علم اصول بر قواعدى مبتنى است كه مخالف ضروريات مذهب شيعه است.
او در اين زمينه گفته است كتاب« تهذيب» علامه خلاصه كتاب« المختصر» حاجبى و آن خلاصه كتاب« المنتهى» حاجبى و آن خلاصه كتاب« احكام» آمدى و آن خلاصه كتاب« معتمد» ابو حسين بصيرى است.
اين نسبتى كذب است و كتابهاى اصولى سيد مرتضى و شيخ مفيد كه متقدم بر ابو حسين بصرى هستند و كتابهاى شيخ طوسى كه معاصر اوست اين ادعا را رد مىكند. حال اگر بنابر تأثرپذيرى باشد آيا او مطالب خويش را از شيخ مفيد مىگيرد يا از ابو حسين بصرى؟ قضاوت به عهده خواننده است.
اما خوابى كه از پسر علامه نقل شده كه پدرم فرموده است اگر كتاب« ألفين» و زيارت امام حسين عليه السلام نبود فتاوا مرا هلاك مىگردانيد نيز دليلى بر مدعا محسوب نمىشود زيرا:
اولا مستند، يك خواب است كه اصل تحقق اين خواب نيز مشكوك است.
ثانيا حتى اخباريان هم بر طبق احاديث فتوا مىدهند و در موارد متعارض روايات نياز به ترجيح يك طرف دارند و در اين صورت آنچه محكوم مىكرده احكام فقهى بطور كلى است كه در مقابل زيارت امام حسين عليه السلام و امامت قرار گرفته است.
ايراد ديگرى كه بر علامه گرفتهاند اختلاف آرا و نظرات او در كتابهاى مختلفش مىباشد. سماهيچى و خوانسارى در« روضة العابدين» و محدث بحرانى اين امر را به او نسبت دادهاند و علت آن را حرص علامه بر نوشتن دانستهاند به گونهاى كه هرچه به ذهنش مىرسيده مىنوشته است بدون اين كه به سخنها و كتابهاى سابق خود رجوع كند.
تنكابنى در« قصص العلماء» بعد از نقل اين نسبت در ردّ آن، مسأله تجديد آرا بين مجتهدان را طرح مىكند كه ممكن است در زمانهاى مختلف آراء آنها تغيير كند و مثل همين تغيير رأى را در مورد شيخ طوسى تذكر مىدهد.
علماى ديگرى نيز با تحليل زندگى علامه و حركت علمى در زمان او كه علماى بسيارى در آن زمان زندگى مىكردهاند و در درس علامه مجتهدان بسيارى بودهاند، مسأله تغيير آراء او را در سايه بحثهاى علمى كه در اين جلسات رخ مىداده است و علامه در مواردى استدلال مخالفان نظريه خويش را مىپذيرفته و بر طبق آنها نظر خويش را عوض مىكرده است تعليل كردهاند.
ايراد ديگرى بر علامه وارد شده كه كتابهاى او صرف نقل از ديگران است و در آن تحقيق و نوآورى وجود ندارد و در اين مورد به بعضى عبارات خلاصه كه عين عبارات شيخ و نجاشى است استشهاد شده است.
جواب اين ايراد كننده را بايد در بىانصافى و عدم شناخت او از علم و معرفت جستجو كرد زيرا هر كتاب علامه شاهد كذب اين ادعا است.
امّا در مورد آنچه در مورد كتاب« خلاصه» گفته شد شيوه علما بر اين است كه در اين موارد آنچه سابقين گفتهاند مىنگارند و اگر نظر مخالفى داشتند ذكر مىكنند و اين امر درباره كتب علماى ديگر نيز مصداق دارد.
تأليفات
در ميان گفتهها درباره تعداد كتابهاى علامه، سخنهاى مختلفى موجود است. بعضى 60 و بعضى 95 و بعضى افزون بر 120 كتاب را به او نسبت مىدهند.
اين كتابها در موضوعات مختلف نوشته شدهاند به صورتى كه مىتوان گفت در علوم رسمى حوزه در آن زمان هيچ علمى نيست مگر اين كه علامه در آن زمينه كتاب نوشته است.
محققان از اين كتابها 101 كتاب را يقينا به او منتسب مىدانند و در نسبت 23 كتاب به او شك دارند و 10 كتاب را بطور يقين از او نمىدانند. در اين جا به توضيح مختصرى از كتابهاى او در موضوعات مختلف مىپردازيم.
1) علم فقه
1- تبصرة المتعلمين يك جلد كتاب در تمام فقه از طهارت تا ديات است كه به صورت فتوا نوشته شده است و به خاطر مختصر بودن و بيان روان آن از زمان تأليف مورد عنايت علما بوده و شرحهاى بسيارى( نزديك به 35 شرح و حاشيه) بر آن نوشته شده است.
2- منتهى المطلب في تحقيق المذهب كتابى مفصل و استدلالى در فقه است كه در آن آراء تمام مذاهب اسلامى ذكر شده و به اختيار خود استدلال نموده است. مصنف خود مىگويد: مثل اين كتاب نوشته نشده است.
علامه آن را در 32 سالگى( سال 680 ه ق) آغاز و تا سال 693 ه ق هفت جلد آن را نوشته است و تا سال 720 ه ق چيزى به آن نيفزوده و احتمالا تا آخر عمر هم چنين كارى نكرده است و جلد هفتم هم كه نوشته شده است اكنون موجود نيست.
3- إرشاد الأذهان في أحكام الإيمان كتاب فقهى مختصرى است كه در آن بر مجرد فتوا اكتفا شده است و در يازدهم شوال سال 696 ه ق تمام شده است.
4- تحرير الأحكام الشرعية كتابى است كه تمام فروع و جزئيات فقه در آن آمده است بدون استدلال بر آنها و در چهار مجلد نگارش يافته است. مسائل اين كتاب بالغ بر چهل هزار مسأله مىباشد.
جلد اول در دهم ربيع الأول سال 690 ه ق و جلد دوم در اول جمادى الثانية سال 691 ه ق و جلد سوم در صفر المظفّر سال 697 ه ق و آخرين جلد در هشتم شوال 697 ه ق پايان يافته است.
5- قواعد الأحكام في مسائل الحلال و الحرام كتابى است كه در آن علامه فتاواى خويش را خلاصه كرده و قواعد كلى احكام را بيان نموده است، اين كتاب در ذى حجه سال 699 ه ق تمام شده است. اين كتاب چون حاوى تمام ابواب فقه است، شرحها و حاشيههاى بسيارى بر آن نوشته شده است( نزديك به 30 شرح و حاشيه) و پسر علامه شرح مستقلى بر خطبه آن دارد.
6- مختلف الشيعة في أحكام الشريعة كتاب كاملى شامل تمام ابواب فقهى تا ديات است و در آن تنها اختلافات علماى شيعه بيان گرديده و استدلال هر شخصى بيان شده و نظر خود علامه نيز ذكر گرديده است.
جلد اول اين كتاب در چهارم جمادى الثانية سال 699 ه ق و جلد هفتم و هشتم در پانزدهم ذى قعده سال 708 ه ق تمام شده است. حواشى بسيارى بر اين كتاب نوشته شده است( نزديك به سيزده حاشيه).
7- تذكرة الفقهاء كتابى نيمه تمام و استدلالى در فقه است كه در آن اختلاف شيعه و اهل سنت بيان شده است. اكنون تنها پانزده جلد آن تا آخر كتاب نكاح موجود است ولى از كلام فخر المحققين آشكار مىشود كه چند جلد ديگر و تا پايان كتاب ميراث نيز از قلم علامه صادر شده است. علامه از جلد اول در 24 صفر سال 703 ه ق و از جلد پانزدهم در 16 ذى حجه سال 720 ه ق فارغ گرديده است.
8- نهاية الأحكام كتابى نيمه تمام در فقه استدلالى است كه مصنف فتاواى علماى شيعه را در آن خلاصه كرده و بدون تفصيل به دلائل آنها اشاره نموده است. از اين كتاب تنها بابهاى طهارت و نماز و زكات و بيع تا آخر صرف نوشته شده است.
9- تسبيل الأذهان إلى أحكام الإيمان يك جلد كتاب در فقه است.
10- تسليك الأفهام في معرفة الأحكام يك جلد كتاب در فقه است. شيخ فارس حسّون در مقدمه كتاب« إرشاد الأذهان» چاپ جامعه مدرسين اين كتاب را همان« تسبيل الأذهان» مىداند.
10- تلخيص المرام في معرفة الأحكام كتاب مختصرى در فقه است كه شرحهاى بسيارى بر آن نوشته شده است و اولين شرح آن،« غاية الأحكام» است كه خود مصنف آن را نوشته است.
11- تهذيب النفس في معرفة المذاهب الخمس يك جلد كتاب در فقه است.
12- غاية الأحكام في تصحيح تلخيص المرام اين كتاب شرح كتاب تلخيص المرام مصنف است.
13- مدارك الأحكام كتابى فقهى است كه مصنف در جايى گفته است كتاب طهارت و صلاة آن در يك جلد نوشته شده است و در جاى ديگر آن را هشت جلد مىداند.
14- المعتمد في الفقه كتابى است فقهى و ابن فهد حلّى از آن در كتاب« المهذب البارع» بسيار نقل مىكند.
15- المنهاج في مناسك الحاج از توصيف علامه حلّى درباره كتاب« واجبات الحج» كه تفصيل مطالب را به اين كتاب ارجاع مىدهد روشن مىشود كه در اين كتاب مسائل حج به همراه مستحبات و ادعيه، به تفصيل مورد بحث قرار گرفته است.
16- واجبات الحج رسالهاى درباره واجبات حج و اركان آن بدون ذكر ادعيه و مستحبات است و از ارجاعى كه در ديباچه آن به كتاب« المنهاج في مناسك الحاج» داده شده معلوم مىشود بعد از آن نوشته شده است.
17- واجبات الوضوء و الصلاة رسالهاى مختصرى در واجبات وضو و نماز است كه آن را براى وزير ترمتاش نوشته است.
2) علم اصول فقه
1- تهذيب طريق الوصول إلى علم الأصول كتاب كوچكى است كه خلاصه كتاب« الجامع في أصول الفقه» از مصنف مىباشد و متن محكمى است كه قبل از كتاب« المعالم» در عراق و جبل عامل محور تدريس بوده است و مصنف آن را به نام پسرش فخر المحققين نوشته است.
2- نهج الوصول إلى علم الأصول يك جلد كتاب در اصول فقه است كه داراى ده باب مىباشد و به« منهج الوصول إلى علم الأصول» نيز نامگذارى شده است.
3- نهاية الوصول إلى علم الأصول كتابى جامع در علم اصول و در چهار مجلد است كه قبل از آن كسى چنين كتابى ننوشته بوده است. در اين كتاب آراء متقدمان و متأخران ذكر شده است. مصنف اين كتاب را به خواهش پسرش فخر المحققين نوشته و سپس آن را تلخيص كرده است.
4- مبادئ الوصول إلى علم الأصول كتاب كوچكى است كه از متنهاى مشهور در اين موضوع محسوب مىشود و شرحها و حواشى بسيارى بر آن نوشته شده است.( در الذريعة 10 شرح و حاشيه بر آن ذكر شده است).
5- شرح غاية الوصول إلى علم الأصول شرحى غير مزجى بر كتاب« غاية الوصول» نوشته غزالى است.
6- منتهى الوصول إلى علمي الكلام و الأصول يك جلد كتاب است كه در آن درباره علم كلام و اصول بحث شده است.
7- النكت البديعة في تحرير الذريعة اين كتاب تحرير كتاب« الذريعة إلى أصول الشيعة» نوشته سيد مرتضى علم الهدى است.
8- غاية الوصول و إيضاح السبل في شرح مختصر منتهى السؤول و الأمل في علمي الأصول و الجدل متن كتاب نوشته ابن حاجب است و عسقلانى در تعريف اين شرح گفته است: در نهايت خوبى از جهت تحليل الفاظ و تقريب معانى آن است.
3) علم كلام
1- كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد اولين شرح تجريد محسوب مىشود كه متن نوشته خواجه نصير الدين طوسى استاد شارح است. اين كتاب بهترين نوشتهها در جهت توضيح عقائد اماميه شمرده شده است. اين كتاب در حدود سالهاى 690 تا 696 ه ق تأليف شده است و شرحى غير مزجى مىباشد.
2- كشف الفوائد في شرح قواعد العقائد اين كتاب شرح غير مزجى كتاب« قواعد العقائد» نوشته خواجه نصير الدين طوسى است.
3- منهاج الكرامة أو تاج الكرامة في إثبات الإمامة كتابى است كه اثبات امامت حضرت على عليه السلام و ردّ امامت ديگران از قضاياى تاريخى در ارتباط با سلطان محمد خدابنده روشن مىشود كه علامه اين كتاب را يا قبل از شيعه شدن او برايش نوشته و فرستاده است يا بعد از آن به درخواست او نوشته است.
4- نهج الحق و كشف الصدق در اين كتاب درباره تمام اصول دين( توحيد، نبوت، امامت، عدل، معاد) بحث شده است ليكن اكثر مطالب آن به بحث امامت اختصاص يافته و امامت حضرت على عليه السلام اثبات و امامت ديگران ردّ شده است. دو فصل پايانى كتاب به ردّ مذهب اهل سنت از طريق طرح مباحث فقهى و اصولى پرداخته است.
5- الباب الحادي عشر في أصول الدين هنگامى كه علامه كتاب« مصباح المتهجد» نوشته شيخ طوسى را تلخيص نمود بر ده باب آن يك باب ديگر افزود و آن را به اصول دين اختصاص داد.
اين باب چون جامع مسائل اصول عقائد بود و مردم بسيار به آن احتياج داشتند خود مستقلا طبع گرديد و محققان به شرح و تعليق و ترجمه آن اهتمام ورزيدند و بعضى از اديبان آن را به نظم كشيدند. علامه تهرانى نزديك به 35 شرح و حاشيه پيرامون آن ذكر مىكند.
6- السعدية رساله مختصرى است مشتمل بر اصول و فروع دين كه به درخواست سعد الدين محمد ساوجى وزير غازانخان و سلطان محمد خدابنده، نوشته شده است. علامه خود مىگويد: در رساله سعديه آنچه بايد مرجع هر عاقلى در اصول و فروع دين باشد بيان كردم و ترك اين مطالب و مخالفت با آنها در هيچ حالى جايز نيست.
7- كشف اليقين في فضائل أمير المؤمنين عليه السلام اين كتاب به« منهاج اليقين» نيز ناميده شده است و به درخواست سلطان محمد خدابنده در سلطانيه نوشته شده است.
8- استقصاء النظر في القضاء و القدر اين كتاب« رساله بطلان الجبر» نيز نامگذارى شده است و علامه آن را براى سلطان محمد خدابنده در پاسخ به درخواست او براى بيان ادلهاى در مورد اختيار انسان نوشت. علماى اهل سنت به رد اين كتاب پرداخته، و شهيد قاضى نور اللّه شوشترى كتاب« النور الأنور و النور الأزهر» را در دفاع از آن نوشت.
9- أنوار الملوك في شرح الياقوت اين كتاب شرحى غير مزجى بر كتاب ياقوت تأليف ابراهيم ابن نوبخت از متكلمان خاندان نوبختى در علم كلام است و عميد الدين پسر خواهر علامه بر اين شرح شرحى نوشته است.
10- إيضاح مخالفة السنّة لنصّ الكتاب و السنّة اين كتاب به روشى بديع مخالفت اهل سنت با تمام آيات قرآن را بيان نموده است. از اين كتاب تنها جلد دوم به دست ما رسيده است كه شامل سوره آل عمران مىباشد. بدين ترتيب اين كتاب را مىتوان كتاب تفسيرى نيز ناميد.
11- نظم البراهين في أصول الدين كتاب مختصرى مشتمل بر هفت باب است: نظر، حدوث، صانع، عدل، حسن و قبح عقلى، نبوت، امامت و معاد ابواب تشكيل دهنده آن هستند. اين كتاب را مصنف با نام« معارج الفهم» شرح كرده است.
12- معارج الفهم في شرح النظم اين كتاب شرح كتاب ديگر علامه به نام« نظم البراهين في أصول الدين» است كه در شماره قبل معرفى شد.
13- الألفين الفارق بين الصدق و المين علامه در اين كتاب كه به درخواست پسرش نوشته است، هزار دليل بر امامت حضرت على عليه السلام و هزار دليل نيز در ردّ مخالفان آورده و مقدمه و خاتمهاى نيز بر آن نوشته است.
اين كتاب در اصل مرتب نبوده و فخر المحققين آن را مرتب كرده و اكنون از هزار دليل دوم تنها سى و اندى در دست است و احتمالا فخر المحققين به بيشتر از اين دسترسى نيافته است. اين كتاب در سال 712 ه ق نوشته شده است.
14- منهاج اليقين في أصول الدين يك جلد كتاب مشتمل بر يك مقدمه و هشت منهج است كه منهج هشتم درباره امامت و منهج نهم درباره معاد است و ابن عتائقى بر آن شرحى نوشته است كه« الإيضاح و التبيين» نام دارد.
15- الخلاصة في أصول الدين كتابى است كه تمام بحثهاى اصول دين( توحيد، نبوت، عدل، امامت، معاد) را در بر دارد و از موضوعات ديگرى نيز مثل آلالم، اِعواض، آجال و ارزاق بحث شده است.
16- نهاية المرام في علم الكلام چهار جلد كتاب در علم كلام است و عبد الحميد اعرجى پسر خواهر علامه درباره آن گفته است هر كس مىخواهد به نهايت علم كلام دسترسى يابد به اين كتاب مراجعه كند.
17- واجب الاعتقاد على جميع العباد كتابى است كه در آن علامه جميع مسائل اجماعى بين علماى شيعه اماميه را آورده است و تنها به آنچه اعتقاد به آن واجب بوده اكتفا كرده است و مستحبات را نياورده است.
اين كتاب غير از كتاب« واجب الاعتقاد الكبير» نوشته پسر علامه مىباشد. شرحهايى بر اين كتاب نوشته شده است كه از جمله آنها« تحصيل السداد» مىباشد، الذريعة 5 شرح را نقل مىكند.
18- نهج المسترشدين في أصول الدين كتاب كلامى كوچكى است كه علامه به درخواست پسرش نوشته است و مباحث كلامى را در آن خلاصه نموده است.
شرحهاى بسيارى بر آن نوشته شده است، الذريعة 9 شرح را نقل مىكند، از معروفترين شرحهايش،« إرشاد الطالبين إلى نهج المسترشدين» تأليف فاضل مقداد مىباشد.
علامه كتابهاى كلامى ديگرى نيز نوشته است كه از جمله آنها مىتوان اين كتابها را نام برد:
- الأربعين في أصول الدين- الأبحاث المفيدة في تحصيل العقيدة- خلق الأعمال- تسليك النفس إلى حضيرة القدس- التناسب بين الأشعرية و فرق السوفسطائي- مقصد الواصلين في أصول الدين- تنقيح قواعد الدين المأخوذ عن آل يس- منتهى الوصول إلى علمي الكلام و الأصول- منهاج الهداية- معراج الدراية
4) علم فلسفه
1- بسط الإشارات في شرح الإشارات يكى از سه شرح علامه حلّى بر كتاب اشارات ابن سينا است.
2- الإشارات إلى معاني الإشارات يكى از سه شرح علامه حلّى بر كتاب اشارات ابن سينا است.
3- إيضاح المعضلات من شرح الإشارات يكى از سه شرح علامه حلى بر كتاب اشارات ابن سينا است. تفاوت اين شرح با دو تاى ديگر در اين است كه در آن، هم متن اشارات و هم شرح خواجه بررسى و مشكلات هر دو توضيح داده شده است.
4- الأسرار الخفية في العلوم العقلية اين كتاب در سه مجلد است كه علامه آن را به نام هارون بن شمس الدين جوينى( متوفاى سال 685 ه ق) نوشته است و مشتمل بر منطق و طبيعيات و الهيات است.
5- إيضاح المقاصد من حكمة عين القواعد متن كتاب از كاتبى قزوينى از علماى معاصر خواجه نصير الدين طوسى است و علامه آن را شرح كرده است.
6- تحصيل الملخّص تنها يك جلد از آن موجود است و مثل شرح براى ملخّص فخر الدين رازى مىماند كه در حكمت و منطق نوشته شده است.
7- حل المشكلات من كتاب التلويحات اين كتاب شرح كتاب تلويحات شيخ شهاب الدين سهروردى است و داراى چند جلد است. اسم ديگر اين كتاب« كشف المشكلات من كتاب التلويحات» مىباشد و مشتمل بر منطق و حكمت است.
8- كشف الخطأ من كتاب الشفاء كتابى است در دو جلد پيرامون اشتباهات ابن سينا در كتاب شفاء نوشته شده است.
9- مراصد التدقيق و مقاصد التحقيق كتابى در سه موضوع منطق و طبيعيات و الهيات است و نسخهاى از آن در دانشگاه تهران موجود است.
10- المحاكمات بين شراح الإشارات سه جلد كتاب در داورى بين شارحان كتاب اشارات است.
از كتابهاى فلسفى ديگر علامه مىتوان اينها را نام برد:
- القواعد و المقاصد في المنطق و الطبيعي و الإلهي- تحرير الأبحاث في معرفة العلوم الثلاث( منطق، طبيعيات، إلهيات)- تنقيح الأبحاث في معرفه العلوم الثلاث- المباحث السنية و المعارضات النصيرية- إيضاح التلبيس من كلام الرئيس.
5) علم منطق
1- الجوهر النضيد في شرح منطق التجريد كتاب تجريد الاعتقاد نوشته خواجه نصير الدين طوسى داراى دو بخش منطق و فلسفه مىباشد كه هر كدام جداگانه بوسيله علامه شرح شده و هر يك بصورت كتابى در آمده است.
الجوهر النضيد شرح بخش منطق آن و به صورت غير مزجى نوشته شده و از مقدمه كتاب ظاهر مىشود كه بعد از رحلت خواجه، شارح به شرح آن اقدام كرده است.
2- القواعد الجلية في شرح الشمسية شرحى غير مزجى بر كتاب شمسيه كاتبى قزوينى است و مصنف آن را به درخواست بعضى شاگردانى كه نزدش شمسيه را مىخواندند نوشته است. علامه در اين كتاب به توضيح مطالب كتاب اكتفا كرده و از اظهار نظر خوددارى كرده است.
اين كتاب را« مختصر علامه در منطق» مىتوان ناميد زيرا او در هر علمى به نوشتن كتابهاى مختصر و متوسط و مفصل اقدام نموده است علامه اين كتاب را در سن 30 سالگى يعنى سال 677 ه ق نوشته است.
3- الأسرار الخفية في العلوم العقلية كتاب مفصل علامه در منطق است. اين كتاب كه سه جلد دارد به درخواست هارون بن شمس الدين جوينى نوشته شده است و مشتمل بر منطق و طبيعيات و الهيات است.
4- آداب البحث رساله مختصرى درباره چگونگى مناظره و بحث است.
5- تحصيل الملخّص اين كتاب حالت شرح گونه بر كتاب« الملخّص» نوشته فخر رازى است و تنها يك جلد آن باقى مانده است و مشتمل بر حكمت و منطق است.
6- حلّ مشكلات من كتاب التلويحات اين كتاب شرح كتاب« تلويحات» شيخ شهاب الدين سهروردى است و داراى چند مجلد است. اسم ديگر آن« كشف المشكلات من كتاب التلويحات» است و مشتمل بر منطق و فلسفه است.
كتابهاى ديگر علامه در منطق عبارتند از:
- الدر المكنون في علم القانون- نهج العرفان في علم الميزان- مراصد التدقيق و مقاصد التحقيق في المنطق و الطبيعي و الإلهي- نور المشرق في علم المنطق
6) علم تفسير
1- نهج الإيمان في تفسير القرآن علامه گفته است كه در اين كتاب خلاصه كشاف و تبيان و ديگر تفاسير را ذكر كرده است.
2- السرّ الوجيز في تفسير الكتاب العزيز نام ديگر آن« القول الوجيز في تفسير الكتاب العزيز» است.
آنچه اكنون از اين كتاب موجود است شامل سوره فاتحه و بقره مىباشد كه آن هم قبل از آيه« مالك يوم الدين» و آخر سوره بقره از آيه« آمن الرسول» را در بر ندارد.
7) علم حديث
1- استقصاء الاعتبار في تحرير معاني الأخبار علامه مىگويد در اين كتاب هر حديثى كه به دست ما رسيده است ذكر كردهام و در مورد هر حديثى بحث نمودهام كه صحيح السند است يا نه؟ و متنش متشابه است يا نه؟ و آنگاه درباره مطالبى كه متن در بر دارد مثل مطالب اصولى و ادبى و هر آنچه از متن استنباط مىشود مثل احكام شرعى و غير آن تحقيق نمودهام و كتابى مثل آن تاكنون نوشته نشده است.
2- مصابيح الأنوار علامه در خلاصه گفته است در اين كتاب همه احاديث را ذكر كردهام و هر كدام را در فن خاصى آورده و هر فنى را نيز به ابوابى تقسيم كرده و احاديث را از پيامبر صلى الله عليه و آله تا آخر ائمه عليهم السلام به ترتيب آوردهام، اين كتاب اكنون موجود نيست.
3- الدر و المرجان في الأحاديث الصحاح ظاهرا علامه در اين كتاب يك جلدى احاديثى را كه به نظرش صحيح مىآمده جمعآورى كرده است و صاحب معالم هم به پيروى از او كتاب« منتقى الجمان في الأحاديث الصحاح و الحسان» را نوشته است.
4- جامع الأخبار اين كتاب قبل از مختلف الشيعة نوشته شده است.
5- شرح الكلمات الخمس پنج كلمه از حضرت على عليه السلام در جواب كميل بن زياد در اين كتاب شرح داده شده است.
6- مختصر شرح نهج البلاغة بعضى گفتهاند اين كتاب خلاصه شرح كمال الدين بن ميثم استاد علامه است.
7- النهج الوضاح في الأحاديث الصحاح اين كتاب اكنون موجود نيست.
8) دعا
1- منهاج الصلاح في اختصار المصباح اين كتاب تلخيص« مصباح المتهجد» شيخ طوسى است و علامه آن را به خواهش وزير عز الدين محمد بن محمد قوهرى نوشته است.
علامه كتاب مصباح را به ده باب تقسيم نمود و باب يازدهمى در كلام به آن افزود كه معروف به باب حادى عشر است.
2- الأدعية الفاخرة عن الأئمة الطاهرة عليهم السلام.
9) علم رجال
1- إيضاح الاشتباه في أسماء الرواة براى اين كتاب اسمهاى ديگرى مثل« إيضاح الاشتباه في ضبط تراجم الرجال» نيز گفتهاند.
موضوع آن ضبط صحيح اسامى مختلف راويان مىباشد كه به ترتيب حروف الفبا از اول اسم خود شخص و سپس پدران او و در نهايت شهر منسوب به آن آمده است و براى رفع اشتباه حركتهاى حروف اسماء نيز ذكر شده است.
جد صاحب روضات، آن را به نظم كنونى كه در حروف دوم و سوم نيز ترتيب لحاظ شده است منظم كرد و آن را« تقسيم الإفصاح» ناميد و شيخ علم الهدى پسر محقق فيض آن را تكميل نمود و آن را« نضد الإيضاح» ناميد.
2- خلاصة الأقوال في معرفة الرجال يك جلد كتاب در دو فصل است.
فصل اول در مورد افراد مورد وثوق و اطمينان مىباشد.
فصل دوم در مورد ضعفاء و كسانى است كه سخنشان مردود است يا علامه درباره آنها توقف نموده است.
هر دو قسم از ابتدا بر اساس حروف الفبا مرتب گرديده و اگر كتابى داشتهاند ذكر شده است ولى تمام آنها و همين طور تفصيل شرح حال آنها ذكر نگرديده است.
3- كشف المقال في معرفة الرجال اين كتاب كتاب مفصل علامه در علم رجال محسوب مىشود زيرا علامه در« خلاصه» و« إيضاح» تفصيل مطالب را به اين كتاب ارجاع داده است.
وى راجع به اين كتاب گفته كه هرچه درباره راويان و مصنفان گفته شده در اين كتاب آوردهايم و احوال متأخرين را نيز ذكر كردهايم و هر كس استقصاى احوال آنها را بخواهد اين كتاب برايش كافى است و در نزد علما نيز به كتاب« رجال كبير» معروف است، اين كتاب اكنون موجود نيست.
10) علم نحو
1- بسط الكافية كتاب يك جلدى است كه در آن« شرح كافيه» خلاصه شده است.
2- كشف المكنون من كتاب القانون اين كتاب خلاصه« شرح جزوليه در نحو» است.
3- المطالب العلية في علم العربية 4- المقاصد الوافية بفوائد القانون و الكافية در اين كتاب بين كتاب« جزوليه» و« كافيه» كه هر دو درباره نحو هستند جمع شده است و هر جا نياز به مثال بوده امثلهاى اضافه شده است.
5- لب الحكمة في النحو.
11) تاريخ
- الدلائل البرهانية في تصحيح الحضرة الغروية اين كتاب تلخيص كتاب« فرحة الغرى» نوشته سيد عبد الكريم بن طاوس حلّى است و در آن تمام دلائلى كه موضوع قبر حضرت على عليه السلام را نشان مىدهد بيان گرديده است. و علاّمه( ره) اسناد و مكرّرات آن را حذف نموده است.
اين كتاب مشتمل بر دو مقدمه در بيان مكان فعلى قبر و سبب مخفى شدن آن و يازده باب است كه در آن رواياتى از پيامبر و ائمه عليهم السلام و زيد شهيد و منصور و رشيد و بنى هاشم و علما و همين طور كراماتى كه در مكان قبر رخ داده ذكر گرديده است.
12) اجازهها
علامه چند اجازه براى شاگردان خود نوشته است.
1- اجازه بنى زهره كه مفصلترين و مهمترين آنها مىباشد.
اين اجازه خود همانند يك رساله است و علاوه بر توصيههاى بسيار به پسران زهره، علامه در آن تمام طرقش و كسانى كه از آنها روايت مىكند و همين طور بسيارى از كتابهايش را در آن ذكر كرده است و خود سند مهم رجالى در اين امور محسوب مىشود. اين اجازه در سال 723 ه ق نوشته شده است.
2 و 3- دو اجازه به سيد نجم الدين مهنّا، اين دو اجازه يكى مفصل و ديگرى مختصر است كه دومى در ذى حجه سال 709 ه ق نوشته شده است. كتابهاى ديگرى نيز به علامه نسبت داده شده است كه نسبت بسيارى از آنها به او مشكوك و بعضى ديگر قطعا از او نمىباشد.
|
|||||
| نام : | |
| ایمیل : | |
| *نظرات : | |
| | |
| متن تصویر: | |
