کد خبر:٣٩٧٧٢٣بازدید:1340تاریخ درج:سه شنبه ١٧ بهمن ١٣٩٦

 مجری طرح نیازسنجی پژوهشی علوم و معارف حدیث

گفت‌وگو با حجت الاسلام فرهمندیان

به نام خدا

گفت و گو با مجری طرح نیازسنجی پژوهشی علوم و معارف حدیث حجت الاسلام علی فرهمندیان

1.به نظر حضرت عالی نیازسنجی پژوهشی، به ویژه در حوزه‌های علمیه چه ضرورتی دارد؟

نیازسنجی پژوهشی در حوزه­ های علمیه و مراکز آموزشی پژوهشی اسلامی اهمیت ویژه­ ای دارد؛ زیرا حوزه­ های علمیه اگر بخواهند متناظر با رسالت جهانی دین اسلام، نقش رهبری و پاسخ­گویی به نیازهای مردم در ابعاد گوناگون به‌درستی ایفا کنند، چاره­ای جز این ندارند که راهبرد اساسی تحوّل نیازمحور را برگزینند. از سوی دیگر امروزه نیازسنجی پژوهشی یکی از ضرورت­های اساسی نظام علمی کشور است؛ زیرا با کمک آن می‌توان مشکلات و کاستی‌های بسیاری را از سر راه تولید، توسعه و ترویج دانش برداشته، از تکرار کارهای موازی جلوگیری و وضعیت موجود دانش را به وضعیت مطلوب تبدیل کرد.

ازاین ‏رو بایسته است حوزه ­های علمیه برای برنامه ­ریزی، هدف­ گذاری و تعیین اولویت­ های علوم حوزوی، چشم­ انداز آینده را ترسیم کنند. پیش­ نیاز چشم ­انداز، شناسایی وضعیت موجود و نیازسنجی و اولویت‌بندی پژوهشی علوم مرتبط با این مرکز بزرگ علمی اسلامی است. الحمدالله مرکز مدیریت حوزه­ های علمیه با عنایت به اهمیت و جایگاه این نیاز، قدم برداشته و اجرای طرح نیازسنجی­ پژوهشی دانش­ های حوزوی را پس از وضعیت­ سنجی کنونی آن یا همان ممیّزی علوم، در اولویت قرار داده است.

2.موانع نیازسنجی پژوهشی در حوزه‌های علمیه و به ویژه علوم و معارف حدیث کدام‌اند؟

هر پژوهشی با محدودیت­ ها و موانعی روبه ­رو می ­شود که معرّفی آن می­تواند به ارتقای طرح پژوهشی در دفعات آینده، کمک کند. مهم­ترین محدودیت­ ها و موانع پژوهشی طرح حاضرعبارت بود از:

-         تازگی روش نیازسنجی پژوهشی و تکامل­ یافته نبودن ابزارهای آن

-         کمبود نیروی پژوهشگر متخصّص در امر نیازسنجی پژوهشی

-         کمبود صاحب­نظران و کارشناسان و همکاری نکردن برخی از مراکز مرتبط

-         کمبود بودجه و اعتبارات لازم

-         باورنداشتن نیازسنجی پژوهشی از سوی برخی از کارشناسان و مدیران مراکز

3.برای اصلاح نگرش‌ها و روش‌ها و رفع موانع و محدودیت‌ها در راه نیازسنجی پژوهشی چه راهکارهایی را پیشنهاد می‌کنید؟

برای اینکه موانع و محدودیت‎های نیازسنجی پژوهشی رفع گردد، لازم است مسئولان با شراکت همه موسسات مرتبط با هر دانش، نقشه راه و چشم‎انداز آن دانش را تدوین و عرضه کنند. اگر همه مراکز مرتبط در اجرای چشم‎انداز متعهد گردند، و نقشه راه نوشته شود موانع و محدودیت‎ها همه امور پژوهشی و از جمله در اجرای طرح نیاز سنجی کاسته خواهد شد. تربیت پژوهش‎گران و مجریان متخصص در طرح نیازسنجی، تخصیص بودجه و اعتبارات لازم از نیازهای رفع محدودیت‎ها است.

توجیه و باوراندن کارشناسان و مدیران مراکز بر اینکه نیازسنجی پژوهشی امری تزیینی و تشریفاتی نیست؛ بلکه امری راهبردی، بنیادین و کارا است، می‎تواند راه دیگری برای اصلاح نگرش‎ها باشد. برگزاری نشست‎ها، جلسات متعدد با مشارکان و توجیه آنان می‎تواند فرهنگ مشارکت در طرح نیازسنجی را به وجود آورد.

4.اجرای طرح نیازسنجی پژوهشی در عرصه علوم و معارف حدیث دارای چه ضرورتی است؟

علوم و معارف حدیث، حوزه‎ای از دانش‎های اسلامی است که به‏ عنوان «مادر علوم اسلامی»  شناخته می‎شود. احادیث نورانی معصومان علیهم‏ السلام افزون بر اینکه گسترده‎ترین منبع دین‎شناسی است؛ از جهت اعتبار نیز پس از قرآن کریم، مهم‎ترین منبع دین محسوب می‎شود. جایگاه بلند حدیث، از سویی توجّه دانش‌پژوهان اسلامی را به خود معطوف کرده و از سوی دیگر، زمینه طمع‎ورزی مغرضان و رفتار نسنجیده ناآشنایان شده است.

تلاش‎های فردی گذشتگان و کُنونیان و فعّال شدن گروه‎ها و مراکز متعدّد حدیثی، مجموعه‎ای گسترده از دانش‎ها و روش‎ها را در پیش‎روی ما نهاده است. بااین‌همه، هنوز دانش حدیث در جایگاه شایسته خود قرار نگرفته و در پژوهش‎های پژوهشگران و آموزش‎های مدرّسان، آن‎سان که باید، به کار گرفته نمی‌شود.

شواهد پرشمار، نشان می‎دهد که هنوز بسیاری از زوایای الهام‎بخش احادیث معصومان علیهم ‏السلام پرده‎برداری نشده و در میدان فرهنگ‎سازی، آن‌چنان‌که شایسته است از دریاهای نورانی احادیث، گوهرهای ناب زندگی‎ساز، استخراج نشده است. یکی از مهم‎ترین دلیل‎های چنین فاصله‎ای، نبودن ارتباط مناسب، میان جهت‎گیری‎ها و عناوین پژوهشی مراکز و مجموعه‎های حدیثی با ضرورت‎های موفّقیت و کارآیی در امر خجسته پژوهش است. ازاین‏ رو نیازسنجی پژوهشی در دانش حدیث، ضرورتی است گران در راستای احیای کارآمدی این حوزه از دانش و اثرگذاری آن بر تمدّن‎سازی اسلامی.

با پیمودن مسیر نیازسنجی علوم و معارف حدیث، دست‎مایه منطقی لازم برای ایجاد تغییر در برنامه‎های موجود و زمینه سازی برای اثربخشی و کارآیی برنامه‎های آینده فراهم میآید. بر این اساس پیش از هرگونه فعال‎سازی طرح‎های پژوهشی در قلمرو علوم و معارف حدیث و هزینه‌سازی‌های پیرو آن شایسته است نیازهای پژوهشی این دانش شناسایی و اولویت یابی شود.

5.روش‌ها و رویکردهای استفاده شده در نیازسنجی علوم و معارف حدیث ، برای جمع‌آوری اطلاعات، تجزیه و تحلیل، و اولویت‌گذاری آنها کدام بوده است؟

طرح نیازسنجی پژوهشی در قلمرو علوم و معارف حدیث با تأکید بر شناسایی مسائل بایسته و علمی و بر اساس سیری منطقی در مراحل زیر سامان یافت:

الف) مطالعات مقدّماتی:مطالعات مقدّماتی، نخستین گام در فرایند نیازسنجی علوم و معارف حدیث به شمار می­رود. این گام به‌منظور برنامه­ ریزی و استحکام زیربنای پروژه­ است. در این بخش فعالیت‎های زیر انجام گرفت:

تدوین طرح­نامه:طرح­نامه، نمای کلّی پروژه را از آغاز تا پایان، نشان می­ دهد. مهم‌ترین موضوعاتی که در طرح‏نامه به آن اشاره شده عبارت است از:

 انتخاب رویکرد اولویت ­یابی پژوهشی: گزینش رویکرد اولویت­ یابی پژوهشی چارچوب فکری یا طرز نگرش به فرایند نیازسنجی پژوهشی را نشان می­ دهد. مهم‏ترین رویکرد­های نیازسنجی پژوهشی عبارتند از: رویکرد آسیب­ شناختی، رویکرد موضوعی/رشته ­ای، رویکرد مبتنی بر منابع یا عرضه­ محور، رویکرد تقاضامحور، رویکرد علمی، رویکرد ترکیبی.آنچه در نیازسنجی پژوهشی علوم و معارف حدیث رخ داده، رویکرد ترکیبی است. در این رویکرد، از همه مزایای روش‏های متعدّد بهره گرفته می­ شود.

شناسایی همراهان (جامعه پژوهش): همراهان طرح نیازسنجی کسانی هستند که در امور اجرایی، کارشناسی، مشورتی و نگارشی پژوهش، می­ توانند یاری­رسان باشند. پیش از اجرای طرح نیازسنجی، فهرستی از این همراهان بالقوه تهیه شد. این فهرست به چهار گروه قابل دسته­ بندی است. گروه نخست، اشخاص صاحب نفوذ و تأثیر هستند؛ کسانی در حوزه دانش ­های حدیثی و امور مرتبط با آن، دارای تأثیر بوده و می توانند بخشی از مسیر نیازسنجی را هموار کنند. مدیران سازمانی و استادان شناخته ­شده، در این دسته، جای می­ گیرند. گروه دوم، طلّاب سطح سه و چهار حوزه­ های علمیه هستند که برخی از آن‏ها به‌گونه‌ای با حدیث مرتبط‎اند. گروه سوم، دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری رشته ­های الهیات و شاخه­ های مرتبط با آن است.چهارمین گروه، مجموعه ­های علمی پژوهشی هستند. پنجمین گروه از همراهان بالقوه، مؤسسات فرهنگی و تبلیغی و ارگان­های دولتی و خصوصی هستند.

هرچند در مرحله شناسایی همراهان، موارد مذکور مورد توجّه قرار گرفت ولی محدودیت­ها و موانع پژوهش که پیش ­تر به آن اشاره شد، اجازه نداد تا پیمایشی جامع در همه یا بخش بزرگی از اعضای گروه، انجام شود؛ اما تحقیق حاضر، توانسته متناسب با توان خویش، در همه گروه­ های پنج­گانه، پیمایش کرده و بخشی از اعضای این گروه­ها را در کار، مشارکت دهد.

تعیین روش نمونه­ گیری و ابزار جمع ­آوری اطلاعات: روش نمونه ­گیری در این طرح، تخمینی و بر اساس گفت‌وگوی کارشناسان بوده است. ابزار جمع­آوری اطلاعات، اسنادی و پیمایشی بوده است.

ب) تشکیل کارگروه پژوهشی نیازسنجی

در مرحله بعد، کارگروهی برای جمع ‏آوری داده­ ها تشکیل شد. مسئولیت تهیه و تنظیم فهرست اولویت‏ های پژوهشی بر عهده این کارگروه بود.

ج) جمع­ آوری منابع

در این مرحله منابع تحقیقی ناظر بر محورهای مطالعاتی جمع‏ آوری شد که شامل منابع کتابخانه­ ای، مصاحبه ­ها، نشست­های علمی و نظرسنجی­ هاست.

د) شناسایی نیاز و تجزیه‌وتحلیل اطلاعات

گام دوم از فرایند نیازسنجی، استخراج نیازهای پژوهشی از منابع است. برای شناسایی نیازهای پژوهشی و تجزیه‌وتحلیل اطلاعات اقدامات زیر انجام شد:

شناسایی نیاز: بعد از مطالعه منابع و انجام مصاحبه­ ها، اطلاعات به‌دست‌آمده به ‏عنوان «متن (فیش) اصلی» در فرم مخصوص شناسایی نیاز، نوشته شد. فیش‏های به‌دست‌آمده بیش از 3000 متن است که بر اساس محورهای مطالعاتی از منابع مختلف استخراج شد.

تجزیه‌وتحلیل اطلاعات: پس از شناسایی نیاز، نوبت به تجزیه‌ وتحلیل اطلاعات می ­رسد. برای این کار از روش توصیفی و پیمایشی استفاده شده است. در این مرحله، اقدامات ذیل انجام گرفت:تبدیل داده­ ها به عناوین، پالایش و پردازش، طبقه ­بندی عناوین، نقد و ارزیابی و اولویت­ بندی و امتیازدهی

برای امتیازدهی عنوان­ها، از «روش اولویت­ دهی مبتنی بر معیار» استفاده شده است. ملاک­های تعیین اولویت، عبارت بود از «میزان فایده برای عموم مردم و جامعه»، «میزان فایده برای نظام اسلامی»، «میزان فوریت»، «میزان کثرت ابتلا»، «ابعاد ملّی و بین‌المللی موضوع»، «امکان پژوهش» و «میزان تأثیر در رشد و توسعه دانش مربوط».

نظارت پایانی و نهایی‌سازی عناوین: پس از پایان پژوهش، تهیه عنوان­ها و اولویت­ها، نظارت دقیق بر همه اجزای آن صورت گرفت. نقدهای حاصل از این نظارت پس از مباحثات علمی، اعمال شد و نتیجه نهایی کار به‌دست آمد.

6.روش‌های استفاده شده در این طرح، چه میزان اثربخش بوده و شما را به پاسخ سئوال اصلی نزدیک کرده است؟

هرچند روش‎نیازسنجی در علوم اسلامی نیازمند بازنگری است اما همین روش به کارگرفته شده، می تواند ما را به نیازها و اولویت­های گوناگون، متفاوت، کارآمد، کارگشا و ناظر به واقعیت­ ها و مشکلات جامعۀ اسلامی راهبری کند.

7.سازوکار پیشنهادی شما برای اجرای بهینه نتایج این پروژه‌ها، شامل عناوین و موضوعات پژوهشی به دست آمده، چیست؟

نتایج این پروژه‎ها در صورتی به‎طور کامل اجرایی خواهد شد که چشم‎انداز و نقشه راه هر دانشی با مشارکت همه ذی‎النفعان ترسیم شود و همگان متعهد بر انجام آن باشند؛ نتایج نیازسنجی نیز در طی اجرای چشم‎انداز اجرا خواهد شد. اما در حال حاضر با توجه به اینکه مراکز بزرگ پژوهشی هر کدام با هدف و رویکرد خود پژوهش می‎کنند، شاید توجیه و توجه دادن آنان به نیازسنجی پژوهشی سخت باشد. درحال حاضر برای مراجعه به نیازسنجی پژوهشی  توجیه و تشویق  طلاب و دانشجویان و پژوهشگران برای پژوهش‎‎های فردی مانند پایان‎نامه و مقاله امکان‎پذیر است و استقبال خواهد شد. برگزاری نشست‎ها و کارگاه‎های موضوع‎شناسی یکی از راه‎های توجه دادن محققان به این پروژه است.

8.چه زمانی را برای اجرای مجدد این طرح مناسب می‌بینید؟

به نظر می‎رسد هر سه سال یکبار اجرای مجدد نیازسنجی لازم است.